در طول تاریخ ، تعداد زنان جنگجو ، بسیار کم تر از مردان مبارز بوده ، ولی نکته ی مهم این است که هنگام بروز جنگ و دفاع یک ملت در برابر حمله ی دشمن ، تنها اعزام مردان به صحنه ی نبرد ضامن پیروزی نخواهد بود ، بلکه حمایت و پشتیبانی از نیروها ، تحریض و تحریک و تشویق مردان به حضور مداوم در جبهه ، مراقبت از کودکان ، پرستاری از مجروحان و مداوای زخمی ها ، قبول مسئولیت زندگی در نبود مردان ، حفظ سنگرهای پشت جبهه و توسعه ی هسته های مقاومت محلی در موارد اضطراری ، تأثیری مستقیم بر روحیه ی رزمندگان و حتی سرنوشت جنگ خواهد داشت. زنان در انجام رسالت و وظیفه ی سنگین پیشگفته ، هیچ گاه سستی و کوتاهی نداشته اند. در تاریخ اسلام ، تاریخ جهان ، جنگ های بین الملل اول و دوم و تاریخ معاصر ایران ، نمونه های حضور و مشارکت زنان در امور پشتیبانی و حمایت از مردان برای پیشبرد جنگ ، فراوان به چشم می خورد. کارکرد زنان در جنگ ، دفاع و برقراری امنیت ، تحریک و تشویق مردان ، پرستاری ، حفظ سنگرهای پشت جبهه و مقاومت ملی ختم نمی شود ، بلکه زنان همانند مردان در میدان های نبرد حضور یافته و از خود اسطوره های مقاومت و شجاعت ساخته اند. «الویرا» زن شجاعی که همه ی میهن پرستان اسپانیا با احترام زیاد از او یاد می کنند ، در جریان جنگ های داخلی اسپانیا (1936 میلادی) همیشه هفت تیری با خود حمل می کرد و آن قدر متواضع بود که کم تر کسی او را می شناخت. وی در مواقع بسیار بحرانی و وقتی که سررشته ی کارها از دست رفته به نظر می آمد ، وارد عمل می شد و ضمن تماس هایی که بین وزارت جنگ و انقلابیون برقرار می کرد ، فرماندهی نیروهایی را بر عهده داشت که وظیفه ی دفاع از شهر را در مقابل نیروهایی را بر عهده داشت که وظیفه ی دفاع از شهر را در مقابل نیروهای شورشی انجام می دادند. به عقیده ی برخی ، او بیش از دو وزیر ، کار و کمک می کرد. مهم تر از «الویرا» شجاعت «ژاندارک» فرانسوی است که شاید یکی از بی نظیرترین حماسه های رزمی زنان در اروپا ، داستان واقعی «ژاندارک» است. بنابراین روایت تاریخ ، هنگامی که ارتش انگلستان فتوحات خود را در فرانسه وسعت بخشید و پاریس ، اورلئان و نواحی مجاور آن را تصرف کرد ، روستا زاده یی پاکدامن و مؤمن به نام ژاندارک تصمیم به دفاع از کشورش می گیرد. (1) نقش زنان در هشت سال دفاع مقدس جمهوری اسلامی ایران با داشتن الگوی مشارکت زن در هنگامه ی دفاع و صحنه های نبرد در صدر اسلام ، زنان را برای انجام امور مهم در هشت سال دفاع مقدس سازماندهی و به کارگیری می نمود که با یادگیری رفتار و سیره ی حضرت زهرا (س)و حضرت زینب (س) و دیگر زنان قهرمان صدر اسلام به وظیفه ی الهی انسانی خویش در طول دفاع مقدس و شاید بیش از وظیفه ، عمل کرده اند. دفاع برای زن واجب است ، اما زمانی که به آنان احتیاج پیدا شود ، در حد امکانات و توانایی باید دفاع کنند. در طول هشت سال دفاع مقدس ، شرایط دفاعی جامعه ی اسلامی ایران ، به گونه ایی بود که با توجه به قدرت امکانات و استقبال وسیع مردم به صورت تشکیل گروه های نامنظم و تشکیل بسیج ، ضرورت و لزوم شرکت مستقیم زنان را در صحنه های نبرد ، به استثنای موارد نادر ، ایجاب نمی نمود اما تحت شرایطی از قبیل هجوم یکباره ی سربازان عراقی ، مخصوصاً در روزهای نخستین جنگ به برخی از مناطق مرزی ، و همچنین بمباران های هوایی و حملات موشکی به شهرها ، ایجاب میکرد تا زنان به طور مستقیم با دشمن رویارو شوند و روحیه ی دفاعی و رزمی در آنان تشدید شود. از این روی ، زنان به آموزش نظامی و اردوی رزمی روی آورده و به تدریج بسیج خواهران و شاخه ی رزمی و نظامی آن را تشکیل دادند. در آغاز جنگ تحمیلی ، زنان در خرمشهر ، آبادان ، اهواز ، سوسنگرد ، بستان و دیگر شهرهای جنوب ، پیش قدم شده ، از اسلام و انقلاب و میهن با جان و مال خویش حفاظت و حراست کردند. در این زمینه فرمودند : «پیشقدم شدن زنان در جنگ سبب تقویت مردان گردید.» (2) در خانواده ی «حاجی شاه» ابتدا دختر خانه علم مبارزه را بر دوش می کشد و در روزهای اول جنگ ، «شهناز» آموزش نظامی می بیند ، سلاح به دست می گیرد ، سنگر درست می کند و خود را در آن سنگر نگهبانی می دهد و در ساعات غیر نگهبانی به کمک مجروحین می شتابد و سرانجام بر اثر اصابت خمپاره و ترکش به شهادت می رسد. پس از شهادت وی برادرانش به جبهه می روند ، یکی پس از دیگری شهید می شوند. (3) زنان علاوه بر حضور در جبهه ی نظامی خرمشهر ، در دیگر شهرها با دشمن بعثی جنگیدند ، که برای رعایت اختصار از ذکر آن خودداری می کنیم و با خاطره ایی از مقام معظم رهبری این بخش را به پایان می بریم ؛ مقام معظم رهبری درباره ی ایستادگی و مقاومت بانوان در جنگ فرمودند :« به خاطر دارم در سوسنگرد خانم عرب سنی ایی زندگی می کرد که همسرش نابینا بود. ایشان با وجود این که چهل یا پنجاه سال داشت خیلی شجاعانه و در حقیقت مردوار از شهر دفاع می کرد.» (4) معروف بود که او با چوبدستی چند سرباز عراقی را انداخته است ، اگر از حضور رزمی زنان بگذریم ، دریایی از افتخار و سربلندی زنان در عرصه های پشتیبانی رزمی و خدماتی دیده می شود که حضور در بیمارستان ها ، پرستاری ، امدادگری ، خبرنگاری ، تهیه غذا و پوشاک از آن جمله است. در پشت جبهه زنان طیف وسیعی از فعالیت های امداد رسانی را از منزل تا کارخانه تولیدی برای پشتیبانی رزمندگان انجام می دادند. جمع آوری کمک های مردمی در بیت الزهرا ، مدارس ، حسینیه ها ، مساجد و به خصوص پایگاه های مقاومت بسیج ، از اقدام های مؤثر زنان به شمار می رود که در این عرصه ، زنان از مردان ، گوی سبقت را ربوده اند ، فعالیت های سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی و تربیتی زنان در شهرها و تشییع پیکرهای پاک شهیدان و تکریم آنان ، عرصه ایی از حضور شکوه مند زنان ایرانی در هشت سال دفاع مقدس به شمار می رود که خودکتابی مستقل را می طلبد. اجمالاًباید گفت : زنان علاوه بر آن که در ترغیب و تشویق رزمندگان برای حضور در جبهه ها مؤثر بودند و در غیاب سرپرست خانواده ، مدیریت خانه را بر عهده داشتند ، در ستادهای پشتیبانی نیز فعالانه و گاه به صورت شبانه روزی باقی می ماندند و به کار بسته بندی و آماده کردن مایحتاج جبهه ها می پرداختند. در پایان این بخش می توان چنین نتیجه گرفت که ؛ زنان همانند مردان در عرصه های نظامی ، رزمی و در خط مقدم شرکت داشته و همچون آنان شهید ، اسیر ، جانباز ، شیمیایی و مجروح شده اند اما باید دانست که زنان در این عرصه وظیفه شرعی نداشتند و همانند مردان ، مکلف به انجام چنین رسالتی نبودند بلکه این حضور و مشارکت ، انعکاسی از فداکاری ، ایثار و روحیه ی انقلابی است که برگرفته از فرهنگ و تفکر بسیجی این قشر از جامعه ی اسلامی است. از این حیث ، نقش زنان را نسبت به مردان می توان پررنگ تر دانست و اگر وظیفه ی دفاع و جنگ به زنان داده می شد ، چه بسا سرداران و شهیدانی شایسته تر از مردان می پروراندند. نقش زنان در بحران های اجتماعی بحران ، در فرهنگ های مختلف دارای تعریف یکسان نیست ، به مفهوم اخص آن ، عبارت است از : وجود بالقوه و بالفعل وضعیتی که بتوان در سطح داخلی یا خارجی ، دولت یا کشوری را با یک خطر بزرگ نظیر تغییر حکومت ، وقوع کودتا ، بروز جنگ داخلی ، به وقوع پیوستن جنگ خارجی محدود ، منطقه ایی یا بین المللی مواجه سازد.(5) نگاهی به شورشها و اغتشاشات پس از جنگ تحمیلی عراق علیه ایران که از سال 1371 آغاز شد ، نشان می دهد خواسته ها و هدف های آشوبگران متفاوت است. مطالعه و بررسی ناآرامی اجتماعی شهرهای شیراز ، مشهد و اراک در سال های 71 و 72 نتیجه ی نارضایتی مردم از اوضاع اقتصادی و معیشتی است که برخی دستگاه های دولتی تلاش لازم برای بهبود وضعیت معشیتی و عمرانی مردم را ندارند. پس کلاً میتوان بحران های اجتماعی سال های اخیر را به سه دسته تقسیم کرد : الف: اختلال در امنیت شرق کشور ب: شورش و ناامنی ناشی از تحرکات منافقین ج: ناآرامی های اجتماعی – سیاسی. نقش زنان در امنیت شرق کشور شرق کشور به لحاظ همسایگی با کشورهای افغانستان ، پاکستان و بی ثباتی همسایگان یک سو و باز بودن مرزهای طرفین از سوی دیگر ، طی چند سال اخیر دستخوش تحرکات امنیتی طرح ریزی شده ای قرار گرفته است. هر چند که این حرکت از گذشته نیز وجود داشت ، اما حجم گسترده ، تاکتیک و شیوه ی ناامنی بسیار متفاوت با سالیان پیشین است. این اختلال به اندازه یی شدت یافته است که نیروهای نظامی و انتظامی مستقر در مرز و نیروهای انتظامی در شهرها توان کافی برای برخورد مقابله با آن را ندارند. به همین دلیل نیروهای بسیج نیز وارد عمل شدند. به نظر می رسد مشارکت زنان در مردمی کردن امنیت شرق کشور ، از چند جهت حایز اهمیت باشد ، که به اختصار خواهد آمد ؛ الف: زنان ، نیمی از جمعیت شرق کشور را تشکیل می دهند که مورد حمله و تهاجم اراذل و اوباش قرار می گیرند و حداقل وظیفه و نقشی که می توان در نظر گرفت ، دفاع شخصی است. یعنی در حمله ، زنان مکلفند از خود دفاع کنند و برای این نوع از دفاع ، کسب اجازه لازم نیست. زنان شرق کشور برای دفاع از خود و اموال خود باید آموزش لازم را فرا بگیرند و از نقشه های دشمن و زمان حمله ، تجاوز و سرقت و چگونگی آن آگاهی پیدا کنند تا میزان خسارات معنوی ، مالی و جانی به حداقل برسد. این وظیفه را نیروی انتظامی ، ارتش ، دستگاه های دولتی می توانند بر عهده گیرند. ب:زنان در امور خدماتی ، پشیتبانی ،تهییج مردان و تقویت روحیه ی آنان و نیز تضعیف روحیه ی متجاوزان می توانند ایفاگر نقش باشند. ج: زنان می توانند با استفاده از ابزار سرد چون بیل ، داس ، چوب و ... به یاری و کمک مردان مسلح و غیر مسلح در شرایط مختلف و گوناگون به ویژه هنگام شبیخون و سرقت بشتابند. د: خواهران بسیجی با استقرار در در مساجد ، اماکن مذهبی و پایگاه های مقاومت ، به نگهبانی از محل پایگاه ، انجام ایست و بازرسی و تعقیب و مراقبت بپردازند. ه: نقش زنان را میتوان در امور اطلاعاتی و شناسایی متجاوزان جست و جو کرد ؛ زیرا کسب اخبار و اطلاعات به هنگام ، در کاهش خسارات و دستگیری و انهدام باندهای تبهکار ، بسیار مؤثر است. نقش زنان در مقابله با شورش ها و تحرکات منافقین استفاده و به کارگیری منافقین از زنان و دختران جوان در عملیات خرابکارانه ، ایجاب می نماید در ضد شورش و مقابله با بحران امنیتی ، از حضور و مشارکت زنان و به ویژه زنان بسیجی بهره مند شویم. هر چند دامنه ی حضور زنان در این عرصه ، محدودتر از مشارکت زنان در طرح مردمی کردن امنیت شرق کشور است اما وظایفشان همچون ارتقای سطح آگاهی از طریق آموزش ، فعالیت های اطلاعاتی و دریافت اخبار ، تقویت و روحیه ی رزمی و آمادگی مقابله در مواقع اضطراری ، پا برجاست. نقش زنان در ناآرامی های اجتماعی – سیاسی ناآرامی اجتماعی – سیاسی را می توان به سه دسته تقسیم کرد : الف: ناآرامی های مربوط به انتخابات ب: ناآرامی های ناشی از نارضایتی اجتماعی – سیاسی ج: ناآرامی های سیاسی گروه ها. آنچه به عنوان نظریه می توان ارائه کرد ، این است که حضور زنان در اغلب موارد در ناآرامی ها مشاهده می شود ، هر چند کارکرد زنان با مردان متفاوت است و سهم کم تری در ایجاد آشوب ، آتش سوزی و اقدامات خرابکارانه دارند و گروه رهبران عمدتاًاز جنس مردان است ، اما بخشی از جمعیت آشوبگران را زنان و دختران تشکیل می دهند. عملکرد زنان در ناآرامی ها نشان می دهد این قشر می تواند نقش تعیین کننده ایی در کنترل ، مهار و حتی مقابله با آشوبگران داشته باشد. نگاهی به مقابله زنان با اقدام های تروریستی منافقین در استان ایلام ، اقدام های زنان در گچساران و ... بیانگر این مطلب است که برای زنان می توان نقش قائل شد. (6) زنان می توانند در سه مرحله نقش پذیر باشند: الف: مرحله ی آغازین بحران ب: حین بحران ج: پاکسازی و پس از بحران. در مرحله ی اولیه ی هر بحران ، اقدام های پیش گیرانه بسیار حائز اهمیت است. اگر زنان در برابر ناآرامی ها به صورت مردمی ، حضور پیدا کنند و با همکاری دستگاه های امنیتی و انتظامی بتوانند نسبت به شناسایی عوامل مخرب و نیز دستگیری آنان اقدام نمایند ،بحران کنترل خواهد شد. در این مرحله هم چنین زنان می توانند از اماکن و مراکزی همچون مراکز مهم و حساس و اماکن عادی حفاظت کنند و با آموزش مناسب امدادرسانی از آتش سوزی و تخریب آن ها جلوگیری کنند. در حین بحران ، زنان می توانند با سازماندهی مناسب و تجهیز لوازم و عادی ، با آشوبگران مقابله کنند ، چنانچه افراد شایسته در قشر زنان فداکاری زیادی در این زمینه نشان داده اند. در این مرحله ، حضور و مشارکت زنان در برابر آشوبگران ، می تواند سازمان دهی شورشگران را متلاشی نماید. ایجاد جنگ روانی و تبلیغات بر ضد شورشگران یکی دیگر ار وظایفی است که در افکار عمومی تأثیر فراوانی دارد و زنان می توانند حتی بهتر از مردان در این عرصه ، حضور چشمگیری داشته باشند. در مرحله ی پاکسازی و پس از بحران ، انجام مانور و نمایش اقتدار ، مهم ترین وظیفه ایی به شمار می آید که از سوی زنان قابل انجام است. محکوم کردن اقدام های اغتشاشگران از طریق راهپیمای ، تجمع و ... می تواند در کاهش آثار حرکات خرابکارانه ، جلوگیری از اقدام های مجدد آشوبگران و ... تأثیر داشته باشد. پی نوشت ها: 1- نقش دفاعی زنان در جهان ، ص16 2- آشنایان ناآشنا 3- همان ، ص42 4- مستورات روایت فتح ، ص 34 5- دیپلماسی بحران ، ص 4 6- گزارش حوادث گچساران که از سوی معاونت عملیات نیروی مقاومت بسیج تهیه شده است. نویسنده: زهرا سادات موسوی